LPI методологияси

Логистика кўп жиҳатларга эга бўлганлиги сабабли, самарадорликни ўлчаш ва умумлаштириш турли мамлакатларда қийин масаладир. Логистика жараёнлари билан боғлиқ вақт ва харажатларни ўрганиш - портни қайта ишлаш, божхона расмийлаштируви, ташиш ва ҳоказолар - яхши бошланишдир, ва кўп ҳолларда бу маълумотни осонгина олиш мумкин. Аммо у тўлиқ бўлса ҳам, мамлакатларнинг таъминот занжирларидаги таркибий фарқлар туфайли бу маълумотни мамлакатлар бўйлаб ягона изчил маълумотлар тўпламига осонгина бирлаштириб бўлмайди. Энг муҳими, яхши логистиканинг кўплаб муҳим элементлари, масалан, жараённинг шаффофлиги ва хизмат кўрсатиш сифати, башорат қилиш ва ишончлилик, фақат вақт ва харажат маълумотларидан фойдаланган ҳолда баҳоланмайди.

Халқаро LPIнинг тузилиши.

LPI сўровининг биринчи қисми (10-15-саволлар) халқаро LPI учун бошланғич маълумотларни тақдим этади. Ҳар бир респондент логистика самарадорлигининг олтита асосий компоненти бўйича саккизта ташқи бозорни баҳолайди. Саккизта давлат респондент жойлашган мамлакатнинг энг муҳим экспорт ва импорт бозорлари асосида тасодифий танлаб олинади, денгизга чиқиш имкони бўлмаган мамлакатлар учун эса - халқаро бозорлар билан боғловчи қуруқлик кўпригининг бир қисми бўлган қўшни давлатлар танланади. Ҳар бир респондент томонидан баҳоланадиган бир қанча мамлакатларни танлашда қўлланиладиган усул респондент жойлашган мамлакатнинг хусусиятларига боғлиқ (A5.1-жадвал).

Респондентлар сўровномани онлайн тўлдиришади. 2014 йилги веб-двигатель 2012 йилда тақдим этилган янги двигателга ўхшайди. У кам таъминланган мамлакатлардан энг мумкин бўлган жавобларни олиш учун Ягона Намуна Олишнинг тасодифий (ЯНО) ёндашувини ўз ичига олади.

Сўров механизми асосан мамлакатлар ўртасидаги юқори савдо ҳажмига асосланган респондентлар учун махсус мамлакат танлаш методологиясига таянганлиги сабабли, ЯНО савдо ҳажми паст бўлган мамлакатларга мамлакат танлашда биринчи ўринга кўтарилишига ёрдам бериши мумкин.

2014 йилги сўров механизми сўров иштирокчилари учун қоидалар тўпламига бўйсунадиган мамлакатлар тўпламини яратади (A5.1-жадвал). 200 та сўровдан сўнг ЯНО мамлакатни танлаш механизми жараёнига киритилади. Ҳар бир янги сўров респонденти учун ЯНО тасодифий танланган, аммо бир хил бўлмаган эҳтимоллик билан танланган мамлакатдан жавоб сўрайди - танловни ягона эҳтимолликка айлантириш учун танланган оғирликлар билан. Хусусан, i мамлакат (N–ni)/2N эҳтимоллиги билан танланади, бу ерда ni - ҳозиргача i мамлакатининг намунавий ҳажми ва N – умумий танлама ҳажми.

Халқаро LPI логистика сектори фаолиятининг умумий кўрсаткичи бўлиб, олтита асосий самарадорлик компонентлари бўйича маълумотларни ягона умумий кўрсаткичга бирлаштиради. Баъзи респондентлар барча олти компонент бўйича маълумот бермадилар, шунинг учун етишмаётган қийматларни тўлдириш учун интерполация қўлланилади. Етишмаётган қийматлар ҳар бир савол бўйича жавобнинг ўртача миллий қиймати билан алмаштирилади, респондентнинг саволларга жавобларида миллий ўртача қийматдан ўртача оғишига мослаштирилади.

Олтита асосий компонентлар:

• Божхона ва чегара назоратининг самарадорлиги, сўровноманинг
  10-саволидаги “жуда паст” (1) дан “жуда юқори” (5) гача баҳоланади.
• Савдо ва транспорт инфратузилмаси сифати, сўровноманинг
  11-саволидаги “жуда паст” (1) дан “жуда юқори” (5) гача баҳоланади.
• Рақобатбардош нархларда етказиб беришнинг қулайлиги, сўровноманинг 12-саволидаги “жуда қийин” (1) дан “жуда осон” (5) гача баҳоланади.
• Логистика хизматларининг малакаси ва сифати, сўровноманинг
  13-саволидаги “жуда паст” (1) дан “жуда юқори” (5) гача баҳоланади.
• Юкларни кузатиш ва кузатиб бориш имконияти, сўровноманинг
  14-саволидаги “жуда паст” (1) дан “жуда юқори” (5) гача баҳоланади.
• Етказиб беришнинг режалаштирилган ёки кутилган вақтларда юк қабул қилувчиларга етказиб бериш частотаси, сўровноманинг 15-саволидаги “деярли ҳеч қачон” (1) дан “деярли ҳар доим” (5) гача баҳоланади.

LPI маълумотлар тўпламининг ўлчамини камайтириш учун ишлатиладиган стандарт статистик техника бўлган Асосий Компонентлар Таҳлили (АКТ) ёрдамида ушбу олтита кўрсаткичдан ташкил топган. LPIда АКТга киритилган маълумотлар 10–15-саволлар бўйича маълум бир ташқи бозор бўйича маълумотларни тақдим этган барча респондентлар бўйича ўртача ҳисобланган мамлакат баллидир. Баллар АКТни бажаришдан олдин намунавий ўртачани айириш ва стандарт оғишга бўлиш йўли билан нормаллаштирилади. АКТ натижаси LPI ягона кўрсаткичи бўлиб, бу балларнинг ўртача оғирлиги ҳисобланади. Оғирликлар LPIнинг дастлабки олтита кўрсаткичларидаги ўзгаришлар фоизини максимал даражада ошириш учун танланади, бу умумий кўрсаткич томонидан ҳисобга олинади.

АКТ процедурасининг тўлиқ тафсилотлари A5.2 ва A5.3-жадвалларда келтирилган. A5.2-жадвалнинг биринчи қатори шуни кўрсатадики, олтита асосий кўрсаткичлар корреляция матрицасининг биринчи (асосий) хос қиймати биттадан катта ва бошқа ҳар қандай хос қийматдан анча катта. Стандарт статистик тестлар, масалан, Кайзер мезони ва ўзига хос қиймат схемаси, асосий маълумотларни умумлаштириш учун битта асосий компонентни сақлаб қолишни таклиф қилади. Ушбу асосий компонент халқаро LPI ҳисобланади. A5.2-жадвалда кўрсатилгандек, халқаро LPI олти компонентдаги ўзгаришларнинг 92 фоизини ташкил қилади.

Халқаро LPIни яратиш учун олтита асосий кўрсаткичнинг ҳар бири учун нормаллаштирилган баллар уларнинг таркибий юклари билан кўпайтирилади (А5.3-жадвал) ва кейин умумлаштирилади. Компонент юклари халқаро LPIни яратишда ҳар бир асосий кўрсаткичга берилган оғирликни ифодалайди. Барча олтита учун юкламалар бир хил бўлганлиги сабабли, халқаро LPI кўрсаткичларнинг оддий ўртача қийматига яқин. АКТ LPIнинг ҳар бир версияси учун қайта ишланса-да, оғирликлар йилдан-йилга жуда барқарор бўлиб қолмоқда. Шундай қилиб, LPIнинг турли нашрлари ўртасида юқори даражадаги таққослаш мавжуд.

A5.1-жадвал. Сўров иштирокчилари учун мамлакат гуруҳларини танлаш методологияси.

A5.2-жадвал. Халқаро LPI учун асосий компонентлар таҳлили натижалари.

Фарқ улуши

йўқ қўлланилмайди.

Манба: муаллифлар таҳлили.

A5.3-жадвал. Халқаро LPI учун компонент юклари.

Манба: муаллифлар таҳлили.

Ишонч оралиқларининг тузилиши.

LPI сўровига асосланган методологияси томонидан яратилган танлаб олиш хатосини ҳисобга олиш учун LPI баллари тахминан 80% ишонч оралиғи билан тақдим этилади. Ушбу интерваллар LPI бўйича мамлакатни баҳолаш ва рейтингининг юқори ва пастки чегараларини аниқлаш имконини беради. Балларнинг ўзгариши ёки иккита балл орасидаги фарқ статистик аҳамиятга эга эканлигини аниқлаш учун ишонч оралиқларини диққат билан текшириш керак. Мисол учун, агар мамлакатнинг 2014 йилдаги LPI баллининг пастки чегараси 2012 йилги баллнинг юқори чегарасидан ошмаса, мамлакат фаолиятининг статистик жиҳатдан сезиларли яхшиланишини хулоса қилиш керак эмас.

Мамлакат логистикаси ва савдони осонлаштириш учун энг кенг қамровли маълумот манбаи бўлишига қарамай, LPI иккита муҳим чекловга эга. Биринчидан, халқаро экспедиторларнинг тажрибаси анъанавий операторларга таянадиган камбағал мамлакатларда кенгроқ логистика муҳитини ифодаламаслиги мумкин. Ҳам халқаро, ҳам анъанавий операторлар давлат органлари билан ўзаро муносабатлари ва хизмат кўрсатиш даражасида фарқ қилиши мумкин. Иккинчидан, денгизга чиқиш имкони бўлмаган мамлакатлар ва кичик орол давлатлари учун LPI транзит қийинчиликлари каби баҳоланган мамлакатдан ташқарида кириш муаммоларини акс эттириши мумкин. Денгизга чиқиш имконияти йўқ мамлакатнинг паст рейтинги унинг мураккаб халқаро транзит тизимларининг ишлашига боғлиқ бўлган савдони осонлаштиришга қаратилган саъй-ҳаракатларини етарли даражада акс эттирмаслиги мумкин. Денгиз йўли бўлмаган мамлакатлар ички ислоҳотлар билан транзит самарасизлигини бартараф эта олмайди.

Мамлакат учун ишонч оралиғини ҳисоблаш учун барча респондентлар бўйича LPI балларининг стандарт хатоси баҳоланади. Шунда ишонч оралиғининг юқори ва пастки чегаралари қуйидагига тенг:

LPI ± ^t (0.1, N–1)^S

              N

Бу ерда LPI - мамлакатнинг LPI кўрсаткичи, N - бу мамлакат бўйича сўровда қатнашганлар сони, s - ҳар бир мамлакат LPI кўрсаткичининг тахминий стандарт хатоси ва t - талабаларнинг t -тақсимланиши.

Ушбу ёндашув натижасида ишонч оралиқлари ва диапазонлари баҳолаш ва баллар учун пастдан юқорига кўпроқ респондентлари кам бўлган кичик бозорлар учундир, чунки бу баллар унчалик аниқ эмас.

Юқори ва қуйи баллар мамлакат рейтингининг юқори ва қуйи чегараларини ҳисоблаш учун ишлатилади. Юқори чегара - бу мамлакатнинг LPI балли марказда эмас, балки ишонч оралиғининг юқори қисмида бўлса, LPI баллидир. Пастки чегара - бу мамлакатнинг LPI балли марказда эмас, балки ишонч оралиғининг пастки қисмида бўлса, LPI баллидир. Иккала ҳолатда ҳам бошқа барча мамлакатларнинг баллари доимий бўлиб қолади.

1 дан 5 гача бўлган шкала бўйича ўртача ишонч оралиғи 0,23 ни ёки мамлакатдаги ўртача LPIнинг тахминан 8 фоизини ташкил қилади. LPI баллари тақсимотнинг ўртасида жойлашганлиги сабабли, ишонч оралиғи юқорида ҳисобланган юқори ва қуйи даража чегараларидан фойдаланган ҳолда ўртача 20 та даражали ўринга айланади. LPI баллари ва рейтингларидаги кичик фарқларни изоҳлашда эҳтиёт бўлиш талаб этилади.

Маҳаллий LPI маълумотлар базасини яратиш.

LPI сўров воситасининг иккинчи қисми маҳаллий LPI бўлиб, унда респондентлар ўзлари ишлаётган мамлакатдаги логистика муҳити ҳақида сифатли ва миқдорий маълумотларни тақдим этадилар.

17-22-саволлар респондентлардан ишлашнинг бешта тоифасидан бирини танлашни сўрайди. Масалан, 17-саволда улар ўз мамлакатларидаги порт тўловларини “жуда юқори”, “юқори”, “ўрта”, “паст” ёки “жуда паст” деб таърифлашлари мумкин. Халқаро LPIда бўлгани каби, бу вариантлар 1 (энг ёмон) дан 5 (энг яхши) гача кодланган. 2-иловада логистика муҳитининг ҳар бир жиҳатини 1-2 ёки 4-5 деб баҳолаган респондентлар улуши бўйича мамлакат ўртача кўрсаткичлари келтирилган.

Бир нечта истиснолардан ташқари, 23-34-саволлар респондентлардан ўз мамлакатларининг халқаро таъминот занжирлари бўйича миқдорий маълумотни сўрайди ва очиладиган менюда танловларни таклиф қилади. Агар жавоб битта қийматни билдирса, жавоб ушбу қийматнинг логарифми сифатида кодланади. Агар жавоб диапазонни аниқласа, жавоб ушбу диапазоннинг ўрта нуқтасининг логарифми сифатида кодланади. Масалан, экспорт масофаси 50 кмдан кам, 50–100 км, 100–500 км ва ҳоказо сифатида белгиланиши мумкин. Шундай қилиб, 50–100 км жавоб log(75) сифатида кодланади. Кодлаш матрицасининг тўлиқ тафсилотлари сўров бўйича мавжуд.

Мамлакат баллари маълум бир мамлакат учун барча респондентлар бўйича жавобларнинг ўртача логарифмини ошириш орқали олинади. Бу усул даражалар бўйича геометрик ўртачани олишга тенгдир. Минтақалар, даромад гуруҳлари ва LPI квинтиллари учун баллар тегишли мамлакатлар учун оддий ўртача баллардир.